|
Günəş sistemi nədir? Günəş və peykləri ilə birlikdə planetlər, kometalar və meteor axınları da daxil olmaq üzrə, onun ətrafında dönən göy cisimləri Kainatdakı böyük astreoit deyilən planetlərin və daha kiçik planetlərin müntəzəm tərtibi, nizamlı hərəkətləri və gerçək bir günəş sistemini təşkil etməsi, bunların təsadüfən ortaya çıxmadığının açıq bir dəlilidir. Burada digər bir faktor da, ən yaxın ulduzun bu sistemin ən/en xaricdəki planeti olan Plutondan 6000 misli daha uzaq olmasıdır. Günəş sisteminin işçilərinin müştərək bir orijine sahib olduğu görülməkdədir.
Günəş sisteminin orijini ilə əlaqədar nəzəriyyələr iki ümumi tipdədir:
1. Nizamlı bir dəyişmə surətiylə ortaya çıxış.
2. Ani bir partlama ilə meydana inkişaf et.
Birinci tipə nümunə Laplasın 1796da ortaya atdığı nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyədə; "Böyük, disk şəkilli soyuq bir qaz kütləsinin ən uzaq planetin orbitindən kənarına uzanaraq yavaş yavaş dönmüş və öz qisimlərinin qarşılıqlı çəkiliş təsiri ilə büzülmüş və eyni bucaqlar momentumu qorumaq üçün dönmə sürəti artmışdır. Nəticədə iç çəkilişin məğlub olduğu bir sürətə çatıb parçalanaraq planetlər ortaya çıxmış və sıxlaşmışdır." iddiası qarşıya qoyulmaqdadır. Günəş sistemində olan bucaq momentumun özünə xas dağılam göstərdiyi görülər. Bu nəzəriyyə rədd edilmişdir. Günəşin yüzdə birindən kiçik kütlədəki planetlərin günəşin yüzdə doxsan səkkiz bucaq momentumuna sahib olduğu ol/tapılmışdır. Mövcud ikinci nəzəriyyələrə də bəzi etirazlar olmuşdur. Müasir nəzəriyyələrdə yenə böyük soyuq qaz kütləsinin qaz buludlarına bölündüyü və büzülmələrlə bunların sıxlaşıb istiləndiyi irəli sürülməkdədir. 
Hələ mövcud nəzəriyyələrdən heç birisi ümumi bir qəbul görməmişdir. Günəş sistemində günəş mərkəzdə iştirak edər. Planetlər onun çəkiliş qüvvətiylə müxtəlif genişlikdə ellipslər çəkərək ətrafında dönərlər. Günəş sisteminin bir üzvü olan planetlərin peykləri isə (Ay kimi), həm peyki olduqları planet ətrafında, həm də planetiylə birlikdə Günəş ətrafında dönərlər.
Kiçik planet astreoitler isə, Mars və Jüpiter arasında dəyişik orbitlərdə ol/tapılarlar. Günəş sisteminin dəyişən üzvləri olan kometalar (bunlardan Halley Kometas(n)ı 76 sənədə bir yeriyinə yaxın bir nöqtədən keçər).
Günəş sistemi, qalaktikamız Samanyolunun içində olmaqdadır. Sistemin təxminən yeri qalaktikanın mərkəzindən 30.000 işıq ili uzaqlıqda var. Samanyolu qalaktikası böyüklüyünün 100.000 işıq ili və bir işıq ilinin 9,6 trilyon kilometr olduğu göz önünə alınsa, günəş sistemini, qalaktikamız içində lazım olsa bir futbol sahəsi içində bir mm 2 lik bir nöqtə olaraq düşünə bilərik (Baxın. Qalaktika). Lakin öz ölçülərində günəş sistemi çox genişdir (İşığılı, işığın bir ildə getdiyi yol olub, 365x24x60x60x300.000= 9.460.800.000.000 km).
Ən uzaqda olan donmuş buz planeti Pluton, Günəşdən təxminən 6 milyard km uzaqlıqda var. Bir fikir vermə baxımından, bu məsafəni saatda 50 min kilometr sürət edən bir kosmos vasitəsinin 14 ildə ala biləcəyini söyləyə bilərik. Günəş sistemində Merkuri, Venera, Dünya, Mars, Jüpiter, Saturn, Uran, Neptün, Pluton adlı planetlər vardır. Merkuri və Venera planetləri, dünya orbitinin məhdudlaşdırdığı kosmos sahəs(n)i içində dönərlər və bu səbəbdən iç planetlər deyə adlandırılarlar. Dünyaya görə Günəşdən daha uzaqda olan Mars, Jüpiter, Saturn, Uran, Neptün, Pluton(cüce planet), xarici planetlər adı ilə xatırlanar. İç planetlər və Mars, Dünya kimi ağır və soyuq maddələrdən təşəkkül etdiyi üçün Dünyaya bənzərlər. Digərləri isə əsas olaraq dəyişik quruluşa malikdir. Görülən qisimlərin əksəriyyəti yüngül qazlardan meydana gələn atmosferdən müteşekkildir. Çox daha böyük olub, dünyadan daha az sıxdırlar.
Jüpiter, Günəş sistemi planetlərinin hamısını bərabərcə içinə ala biləcək qədər böyükdür. Mərkəzi isti olan bu planetlərin xarici səthləri çox soyuqdur. Bu səbəblə, Dünya kimi, Günəşdən gələn işığı əks etdirərək görülərlər. Bu planetləri eyni zamanda 2000 qədər "kiçik planetlər" astreoit və ya planetoitlerden ayırt etmək üçün "böyük planetlər" deyə də adlandırılarlar.
Əhəmiyyətli Qeyd:
Nasa tərəfindən edilən yeni təyin etmədə Pluton artıq planet olaraq təyin olunmamaqdadır. Pluton Cücə planetlər sinifinə daxil edilmişdir. Artıq bir planet deyil, cücə planetdir.
|
|
