|
KÜTLƏ VƏ AĞIRLIQ Kütlə və ağırlıq ümumiyyətlə bir-birinə qarışdırılar.
'' Dünyada 60 kilo gələn adam ayda 10 kilo gəlirmiş'' deyildiyini bir yerlərdən eşitmisiniz. Bunun necə olduğunu öyrəndiyinizdə, bundan sonra ağırlıq ilə kütləni əsla qarışdırmayacaqsınız.
Hər biri bir kilo olan, 60 dənə polad bilye ilə kosmos gəmisinə minib, aya getdiyinizi düşünün. Dünyada dartdığınızda 60 kq gələn bilyelerinizi, bir də ayda çəki/tərəzin. 60 dənə bilənin ayda 10 kq gəldiyini görəcəksiniz.
Bilyelerinizi araşdırdığınızda, həcmlərində, cinslərində, içlərindəki atom ədədlərində bir fərq olmadığını görməniz sizi daha da çaşdıracaq. Bilyelerinizin fiziki ya da kimyəvi strukturlarında heç bir dəyişiklik olmamışdır.
İndi, ayın ətrafına bir ip bağlayıb ayı çəki/tərəzin. Olmaz ya oldu deyə düşünün, unutmayın Süpermen də yox.
Sonrada eyni dartma əməliyyatını Dünyamız üçün edin.
Bura qədər olanların sizi kifayət qədər çaşdırdığını bilirəm. Amma bir şey daha etmənizi istəyirəm. Dünya üçün tapdığınız rəqəmi, Ay üçün tapdığınız rəqəmə böldüyünüzdə altı ( 6 )tapacaqsınız. Bu, bu mənanı verər, Dünyamız, Aydan altı ( 6 ) qat daha böyükdür.
Bilyelerimizin içindəki atom ədədləri, bilyeleri hara aparsanız aparın, dəyişməyəcək. Bu ədədlərin dəyəri bizə bilyelerimizin kütləsini verər.
Bunun üçün; Cisimin içində olan maddə miqdarına KÜTLƏ deyərik.
İndi də ağırlığı anlamağa çalışaq;
Yuxarıdakı bilye nümunəsində də olduğu kimi, ağırlıq dartıldığı yerə görə dəyişir. Dünyada fərqli, Ayda fərqli dəyər tapmışdıq.
Və çox sıx duy/eşitdiyiniz bir şey daha; Dünyamız, Günəşin ətrafında dolanar.
Niyə/səbəb dolanar, böyük kosmosda başqa bir yerə getməz?
'' Çünki onu Günəş özünə doğru çəkər '', dediyinizi duy/eşidər kimiyəm.
Nyutonda, harana düşdüyünü bilmirəm, ancaq, almanın yerə düşdüyünü gördüyündə, ağılındakı problemin;'' Dünya niyə/səbəb günəşin ətrafında dönür, niyə/səbəb bir başqa yerə getmir '' sualını düşünürdü.
Alma yerə düşmüşdü, indiyə qədər bunda maraqlı bir tərəf yox idi, çünki yalnız alma deyil bütün cisimlər yerə doğru düşürdü.
Maraqlı olan, almanın yerə düşməsi deyil, Günəşin Dünyanı özünə çəkir olması idi.
Almanı yerə salan niyə/səbəb də dünyamızın almanı özünə doğru çəkməsidir. Bunu yer/yeyər çəkilişi olaraq duy/eşitdiniz.
Hər hansı bir kütlənin, bir başqa kütlə tərəfindən çəkilmə qüvvətinin dəyəri bizə o maddənin ağırlığını verər.
AĞIRLIĞI NECƏ TAPACAĞIQ VƏ AYda NİYƏ DAHA YÜNGÜL GƏLİRİK??
Sarmal bir yay al/götürüb bir ucunu tavana sabitlediğinizi düşünün.
Sarmal nəşriyin boyunu ölçün. Fərz edək ki 40 sm. Bu sarmal nəşr ucuna bir kiloqramlıq bir ağırlıq bağlayın. Bağladığınız cisimi Dünya özünə doğru çəkəcəyi üçün nəşrik aşağıya doğru uzanacaq.
Uzanmış nəşriyin də boyunu ölçün. Fərz edək ki nəşriyin uzunluğu 45 sm oldu. Demək ki yer kürə, sizin yayına görə, 1 kqlik cisim üçün yayınızı 5 sm uzadır.
Yayına indi dəyərini bilmədiyiniz bir kütlə asdığınızda nəşriyin uzunluğu 55 sm oldu. Nəşr kütlə asılmadan əvvəlki boyu 40 sm idi. Aradakı fərq 15 sm oldu. Bir əvvəlki ölçümdən, nəşriyin 1 kq üçün 5 sm uzandığını bilirsiniz. Nəşrik 15 sm uzandığına görə asdığınız yeni cisimin ağırlığı ya da yer kürənin o cisimə tətbiq etdiyi qüvvət 3 kq olacaq.
Sadə bir yayla etdiyiniz bu şey, bir ölçü alətidir artıq. Onunla etibarlı bir şəkildə cisimlərin ağırlıqlarını tapa bilərsiniz.
Bu alətin fən elmlərindəki adı DİNAMOMETREdir.
Əl tərəzis(n)i, çiyin tərəzis(n)i, baskül v. b kimi mexaniki çəki/tərəzi vasitələri sizin etdiyiniz bu sadə sistemə görə edilməkdədir. Hamısıyla etdiyimiz şey cisimlərin ağırlığını tapmaqdır.
Bu təcrübəs(n)i Ay da etdikdə nəşrik daha az uzanacaq. Ağırlığını ölçdüyünüz cisimdə daha yüngül olacaq. Unutmayın, olduğunuz yerin kütləsi ağırlığınızı təsir edirdi.
Kütlə baxımından Dünyanın 10 qat böyüyü olan bir planetə gedən 60 kqlik adam qaç/neçə kilo gələcəkdir?
Hamınızın bildiyi kimi 600 kq gələcəkdir. Bu da o adamın əzilməsinə səbəb olar.
1 kqmi necə təyin edəcəyik?
Bunun üçün Beynəlxalq Standartlar xətkeş/cədvəlinə baxmanız lazım olacaq. Burada; + 4 °C' dəkı 1 dm³ saf suyun kütləsi seçilmiş və buna 1 kq deyilmişdir. Ancaq su buxarlaşacağı üçün təyin olunan su kütləsi bərabər kütlədə platin-iridyum xəlitəsindən edilmiş bir silindr alınmışdır. Bu silindr Paris yaxınlarındakı Beynəlxalq Ağırlıq və Ölçülər Bürosunda saxlanmaqdadır.
SI vahid sistemində kütlə vahidi kiloqram ( kq ) dır. Kütlə vahidinin as və üst qatları
1 kq = 1000 g, 1 ton = 1000 kq, 1 g = 1000 mgdir.
KÜTLƏ VƏ AĞIRLIQ
Nədir ağırlıq? Ağırlıqsızlıq? Bir süni peyk içində gəzən, təcrübə edən, su içən astronavtların ağırlıqları varmı, yoxmu? Dünya onları çəkirmi, çəkmirmi? Daha ümumiyyətlə, kütlə, cazibə, ağırlıq və bunların əlaqələri haqqında məlumatımız kafimi? Yoxsa, çoxumuzun etdiyi kimi, birini o biriylə, digərini başqalarıyla qarışdırıb, özümüz də işin içindən çıxa bilmirikmi? Əgər bu suallara özünüzü inandıra biləcək şərhləriniz yoxsa tək deyilsiniz.
BÜTÜN həyatımız Dünya üzərində. ONA cazibə ilə o qədər asılı və asılıyıq ki, ağırlıqsız olmağı bəzən gerçək xarici, bəzən həyəcan verici, hətta qorxuducu bir vəziyyət kimi qəbul etməkdən özümüzü al/götürə bilmərik. Lunaparklarda rəğbət görən oyunlar, insana özünü boşluqdaymış kimi hiss etdirər. Tramplenden suya atlarkən, avtomobillə bir tümseği sürətlə aşarkən içimizdə bir şeylərin azaldığını, yox olduğunu duy/eşidər, ürpərərik. Mindiyimiz liftin kəndiri qopsa nə hiss edəcəyimiz haqqında yaxşı pis bir fikirimiz vardır.
İnsanoğlu, mexaniki deyilən hərəkət elmini və onun istiliyə davamı olan termodinamikas(n)ı ancaq son zamanlarda inkişaf etdirib, anlamağa başladı. Hələ çoxumuz, kütləni ağırlıqla, qüvvəti güclə, gücü enerjiylə, istiliyi istiliklə qarışdırar dayanarıq. Ağırlıqsızlıq kosmosu xatırlatdığı, kosmos da atmosferin kənarında olduğu üçün, atmosferin xaricinə çıxar çıxmaz ağırlığımızın yox olacağını düşünürük. Bütün bu qarışıqlıq və səhv mənayaların altında, bəzi təməl anlayışlar və bunların bir-birləri ilə əlaqələrini doğru və həzm edərək bilməməmiz yatır. Gəlin, əvvəl bu təməl anlayışları nəzərdən keçirək.
Əvvəl Kütləni Tanıyaq
Tərəzidə bir şey dartarkən istifadə edilən, "bir kilo" deyilən dəmir parçası bəzən başqa işlərə də fayda: Mismar çaxmaq, qoz qırmaq kimi. İstər dartmada istər o biri işlərdə olsun faydalanılan şey, o dəmir parçasının sanki adı kimi dəyişməz bir xüsusiyyətidir: Kütləsi. Onsuz da/zatən "Bir kilo" deyə xatırlanmasının səbəbi, kütləsinin 1 kiloqram yəni 1000 qram olması (1 kg=1000 g). Dünya üzərində harada, hətta hansı peyk və ya planetdə ol/tapılsaq ol/tapılaq, nəyin ətrafında dönür, nə qədər sürətli və ya yavaş gedir olsaq olaq, yanımızda daşıdığımız "bir kilo"nun kütləsi daim 1 kq olaraq qalacaq və mismar çaxmaq kimi kinetik enerjisinin istifadə edildiyi işlərdə daim eyni dərəcədə işimizə yarayacaq.
Kütlə, bir maddənin dəyişməz şəxsiyyətidir. Maddənin qorunumu kütlənin dəyişməməsi ilə ekvivalentdir. (Bu vaxt, bizim də bir maddə olaraq kütləmizin dəyişməməsi, məsələn 72 kq dəyərini qoruması gözlənilər. Ancaq canlıların, canlı qala bilmək üçün lazımlı olan ətrafla qida və tullantı alveri üzündən kütlələri dəyişər. Böyümə, zəifləmə, "kilo" al/götürmə vs, bu dəyişmələrə verdiyimiz adlardır.) Hər maddənin, kiçik və ya böyük olsun, özünə xüsusi bir kütləsi vardır. Buna görə maddə yerinə kütlə də deyə bilərik.
Kütləni tanışdan sonra, onunla ən çox qarışdırılan ağırlıq anlayışına keçməmiz gözlənilərdi. Hər nə qədər ağırlıq cazibə olmadan da təyin oluna biləcək bir fakt isə də, dərhal hər vaxt cazibə ilə əlaqəli hesab edildiyi üçün, əvvəl bu cazibə, daha ümumi adıyla kütlesel çəkiliş üzərində dayanmaq yerində olar.
Nədir cazibə qüvvəsi?
Maddələr bir-birini çəkər. Yəni bir maddə bir başqasına, onu özünə doğru gəlməyə məcbur edən bir qüvvət tətbiq edər; bunu aralarında yay, ip, hava kimi heç bir bağlayıcı mühitə gərək olmadan edər. O biri maddə də eyni şəkildə birincisini, onu özünə doğru getməyə məcburedici, eyni böyüklükdə (təbii ki tərs istiqamətdə) bir qüvvətlə çəkər. Məsələn, Dünya bir tennis topunu aşağı doğru bir qüvvətlə çəkərkən, tennis topu da Dünyanı yuxarı doğru eyni böyüklükdə bir qüvvətlə çəkər. Bu bir-birinə bərabər çəkmə qüvvəti, iki maddənin də kütlələri ilə doğru mütənasibdir. Yenə bu qüvvət iki kütlənin sanki bir-birlərini "gördükləri" virtual böyüklüklə də mütənasibdir. Məsələn, 1 m uzaqdakı tennis topu 2 m uzağa gedincə sanki köhnəsinin dörddə biri qədərmiş kimi görünər. 100 m uzaqda, yəni on mində bir kiçiklikdə isə topu görməkdə çətinlik çəkərik. Çəkiliş qüvvəti də o nisbətdə, yəni uzaqlığın kvadrat/kadrı ilə tərs mütənasib olaraq dəyişər. Yəni 1 m uzaqdakı tennis topunu, kütləmizdən ötəri çəkdiyimiz qüvvət, 100 m uzaqda on mində birə düşər. Lakin bizimlə top arasındakı bu qüvvət çox yaxında belə o qədər kiçikdir ki, top heç də bizə doğru yaxınlaşmağa tənəzzül etməz, sanki. Ancaq, kütlələrdən heç olmasa biri çox böyüksə çəkiliş qüvvəti əhəmiyyətli bir böyüklüyə çatar. Məsələn, bizim yerimizə Dünyanı al/götürsək, onun çəkiliş qüvvəti (yəni topa təsir edən cazibə) bizimkindən o qədər böyükdür ki, əlimizdən buraxdığımız top bizə yaxınlaşmaqdansa Dünyaya yaxınlaşmağı (düşməyi) seçər.
Çəkiliş qüvvətini təyin edən uzaqlıq, iki cisimin kütlə mərkəzləri arasındakı uzaqlıqdır. Dünya və üzərindəki topu al/götürsək bu uzaqlıq Dünyanın ortalama radiusundan çox az fərqlidir (6371 km). Onun üçün, dəniz səviyyəsində və ya yüksəklərdə, ekvatorda və ya qütblərdə olmaq çox dəyişdirməz Dünyanın bizə tətbiq etdiyi çəkiliş qüvvətini. Təxminən olaraq 1 kq kütləyə bu ortalama uzaqlıqda 9,83 N (Nyuton) təsir edər. Mənim kütləmə görə İstanbulda, məsələn 700 N qüvvətlə çəkilirəmsə, Antarktika sahillərində ancaq 5 N daha çox, Everest zirvəsində 2 N daha az bir çəkiliş qüvvətinə məruz qalacaqdım. Yaxşı daha uzaqlarda? Yerdən 240 km yüksəkdə (hər hansı bir peyk uzaqlığında) 650 N, 36 000 km də (yer/yeyər stansiyas(n)ı uzaqlığında) 22 N, Ay uzaqlığında 0,19 N; yəni uzaqlığın kvadrat/kadrıyla azalan bir qüvvət, amma yenə də sıfır deyil. Dünya yerinə başqa böyük kütlələri al/götürsək, məsələn Ay səthində 115 N, yəni Dünyadakının 1/6ı, Marsda (Mars) 0,4, Müştəridə (Jüpiter) 2,7, Günəşdə 28 bərk/qatı. Tipik bir neytron ulduzu üzərində isə, Dünyadakının 1012 bərk/qatı qüvvətlə çəkilir olacaqdım; çünki Günəş qədər böyük bir kütləyə, neytron ulduzunun ancaq bir neçə kilometr olan radiusu qədər yaxınlaşmış ol/tapılacaqdım. Tək, yaxınlaşarkən başımla ayaqlarım arasındakı çəkiliş qüvvəti fərqi o qədər böyüyəcək ki, daha ulduza çatmadan çox əvvəl, peşmanıya halına gəlmiş olacaqdım.
Bərəkət versin, Dünyadan çox ayrılmadıqca bu böyük kütlələrin çəkilişi laqeydlik ediləcək qədər az. Məsələn, Ay məni indi ancaq 0,0023 N, Günəş isə 0,41 N qədər çəkə bilir. Yenə də bu kiçik qüvvətlər gəl-get hadisələrinin başlıca səbəbi.
Diqqət yetirsəniz, cazibəndən danışarkən ağırlığa heç müraciət etmədik. Çəkiliş qüvvəti ilə statik ağırlıq arasında əhəmiyyətli və nəzakətli bir əlaqə var; irəlidə görəsiyəz. Ağırlığa keçmədən əvvəl son bir söz: Kütlesel çəkiliş qüvvəti də, cisimlər arasındakı uzaqlıq eyni qaldığı müddətcə dəyişməyən bir böyüklük. Yəni 240 km yüksəkdə ol/tapıldığım müddətcə, mənə təsir edən cazibə qüvvəsi daim 650 N olaraq qalacaqdı; istər orada dayanır olum, istər dairəvi bir orbitdə hərəkət edir olum, hamı/həmişə 650 N ilə çəkilir olacaqdım.
Və Ağırlıq...
Ağırlıq və kütlə, çox vaxt bir-biri ilə qarışdırılan və ya vərdişlə bir-biri yerinə istifadə edilən iki fərqli anlayış. Ağırlıq əslində qüvvət vahidi ilə ölçülər. Praktikada, tərəzi deyilən bir müqayisə etmə vasitəs(n)i ilə "dartma" nəticəs(n)i əldə edilən bir böyüklük olaraq bilinsə də, bu səhv. Əslində sadə, bərabər qollu tərəzidə iki kefeye qon/qoyulan kütlələr müqayisə edilər. Əgər qol üfüqi vəziyyətdə tarazlıqda dayana bilirsə təsir edən ağırlıq qüvvətləri tarazlıqdadır. Bunun üçün də kütlələrin bərabər olması lazımdır. O halda "bir kilo" ilə tarazlıqda olan kartofun kütləsi də 1 kqdir. Ya ağırlığı? Bu cür tərəziylə ağırlıq təyin edilə bilməz. Kütlə ilə ağırlıq arasındakı ilk qarışıqlıq da bundan doğular. Dartma nəticəsini "kartofun ağırlığı bir kilo" deyərək açıqlayarıq. Halbuki "kartofun ağırlığı bir kilonun ağırlığına bərabər" deməmiz lazım idi ki, ikisini də hələ bilmirik. Bu səhv gündəlik alverimizə, duş tərəzimizə qədər girmişdir. Yaxın bir keçmişə qədər kütlə və onun ağırlığı eyni şkalada göstərilməyə çalışılmış, yenə də, birinə kq-kütlə o birinə kq-qüvvət kimi adlar belə verilsə, mexaniki öyrənənlərin kabusu olmaqdan xilas ola bilməmişdir. Hələ heç kim (fizikaçılar daxil) sizə ağırlığından danışarkən "700 Nyuton çəkirəm" deməz; "72 kiloyam" deyər. "Nədir bu 72 kilo?" sualına heç kimdən "Kütləm" cavabını al/götürə bilməzsiniz, istəsəniz təcrübənin.
Bu səhvlər yalnız dilimizdə qaldığı, anlayışımızı təsir etmədiyi müddətcə zərər yox. Onsuz da/zatən, Dünya üzərindən çox ayrılmadıqca ağırlıq da çox dəyişmir; ha kütlə ha ağırlıq. Lakin mövzu ağırlıqsız olmağa söykən/dözüncə daha diqqətli olmaq gərək. Çünki ağırlıqsız olunduğu deyilən vəziyyət və şərtlərdə artıq nəyin kütlə, nəyin çəkiliş qüvvəti və ya ağırlıq olduğunu açıq seçik bilməkdən başqa çarə yox.
Kütlənin heç dəyişmədiyini, çəkiliş qüvvətinin isə, kütlələr arası uzaqlıq eyni qaldığı müddətcə dəyişmədiyini gördük. Ayrıca, uzaqlıq artdıqca çəkiliş qüvvətinin sürətlə kiçildiyini, lakin əsla sıfır olmadığını da bilirik. Təcrübələrə söykən/dözərək bildiyimiz başqa şeylər də var. "Ağırlıqsız" deyilən şərtlərdə, məsələn bir süni peyk kapsulasında (və ya kəndiri qopmuş lift kabininde) heç bir yerə söykən/dözmədən, toxunmadan kapsulaya görə vəziyyətimizi qoruya bilirik; istifadə etdiyimiz aləti əlimizdən buraxınca sanki buraxdığımız yerdə boşluqda qalır. Diqqətlə düşünsək "ağırlıqsız" olmaq, təsirindən heç bir şəkildə xilas ola bilməyəcəyimizi bildiyimiz cazibə qüvvəsi xaric, başqa heç bir qüvvətə məruz olmamaq kimi bir vəziyyət. Yəni yalnız və yalnız, kütlesel çəkiliş qüvvətinin altında iksə, istər dayanır 'hər hansı bir anda) istər hərəkət edir olaq, ağırlığımız olmayacaq. Məsələn tramplenden hovuza atlarkən, ayaqlarımız trampleni tərk etdiyi andan suya ilk toxunduğumuz ana qədər, (hava ilə sürtünməyi laqeydlik etsək) heç bir yerdən dəstək almadan yalnız cazibə altındayıqdır. Əvvəl yüksələr, bir nöqtədə bir an dayanar, sonra aşağı doğru getdikcə sürətlənərək düşərik. Bu sırada bir ağırlığımız olduğunu bizə hiss etdirəcək başqa heç bir qüvvət yoxdur. Halbuki, ayaqda dayanarkən (və ya oturarkən) hər bir parçamız, cazibəndən ötəri düşməsini önləyəcək müəyyən bir qüvvətlə yuxarı itələnilərək tarazlıqlanar. Bu qüvvətləri isə biz topdan ağırlığımız hesab edərik: Ən çox ayaqlarımızla, ən az başımızla (təpə üstü dayandığımız zaman da tərsinə ən çox başımız, ən az ayaqlarımızla).
Liftlə çıxır və ya eniriksə ağırlığımız dəyişər. Kabinet girib çıxış düyməsini basana qədər hərəkət etmərik. Cazibə, döşəmədən ayaqlarımızı yuxarı itələyən qüvvətlə (az qala) tarazlıqdadır və bu itələmə qüvvətini biz normal ağırlığımız hesab edərik. Düyməni basınca, döşəmə bizi daha böyük bir qüvvətlə yuxarı itələyərək sürətləndirər, bunun üçün də özümüzü daha ağır hiss edərik. Kabin sürəti sabit dəyərini alın tərəfindən ağırlığımız yenə normala dönər. Dayanacağımız qata yaxınlaşarkən kabin yavaşlayar, döşəmə qüvvəti azalar, özümüzü daha yüngül hiss edərik (bir az boşluqda kimi). Dayandıqdan sonra hər şey normal dəyərinə dönər. Enişdə hadisə tərs istiqamətdə təkrarlanar: Əvvəl yüngülləşmə, sonra normal, sonra ağırlaşma və nəhayət normala çevril. Tez sürətlənən və ya kəndiri qopan bir kabinde nələr hiss edəcəyimiz müəyyən artıq. Birincidə daha çox ağırlıq, ikincidə az qala/haradasa sıfır ağırlıq.
Mekiki idi içindəki vəziyyəti də analiz etmək mümkün. Mekik, personal, təcrübə alətləri və Dr. Nurcan Baçın zeolitleri (bk. Elm və Texniki 345, s. 8-11), hər şey az qala eyni orbit üzərində, istəyərlərsə bir-birlərinə heç toxunmadan, yəni yalnız cazibə altında hərəkət etməkdədir. Başqa qüvvət lazım olmadığı üçün ağırlıqları yoxdur; həm də çox uzun bir müddət. Beləcə zeolit kristalları ən azad mühit içində böyüyə bilər. Dünya üzərində isə ancaq bir düşmə qülləsində, kabini yuxarı atıb təkrar dibə düşüncəyə qədər, bir neçə saniyəlik bir ağırlıqsız vəziyyət yarada biləcəkdik.
Sərbəstdüşmə təcili
Nyutonun məşhur ikinci (hərəkət) qanunu, bir kütləyə bir qüvvət təsir etdiyində onun bu qüvvət istiqamətində qüvvətin böyüklüyü ilə mütənasib, lakin öz kütləsi ilə tərs mütənasib şəkildə sürətlənəcəyini (yəni mövcud sürətinə, zamanla o nisbətdə artan sürət qatacağını) söyləyər. Kütlənin, "ətalət" (tənbəllik) deyə adlandırılan bir xüsusiyyətin ölçüsü olması, bu tərs nisbət yüzündəndir. Bir əl avtomobilini asanlıqla sürətləndirə bilərsiniz. Amma eyni qüvvətlə bunu avtomobilinizdə təmin etmək uzun zaman al/götürər; çünki avtomobiliniz çox daha "atıl" yəni kütləlidir. Sürətlənmə mexaniki dilində "təcil"dir. Tennis topunu əlimizdən buraxdıqdan sonra, hava müqavimətini laqeydlik etsəniz, cazibə ona təsir edən tək qüvvətdir və aşağı doğrudur. Buraxdığımız anda sıfır olan sürəti, hər saniyə başına saniyədə 9,8 m kimi artar və top sürətlənərək yerə düşər. Hava müqaviməti həqiqətən yoxsa (məsələn havası tamamilə boşaldılmış bir otaqda) tennis topu, kuş tükü və dəyirman daşı hamı/həmişə eyni təcillə sürətlənər; çünki vahid kütləyə təsir edən qüvvət olan təcil eyni qalar, bütün cisimlər üçün. İşdə bu vahid kütləyə təsir edən cazibə qüvvəsinə cazibə təcili deyilir. Tətbiq olunma yeri əksəriyyətlə Yer səthi olduğu və orada qaldığı müddətcə dəyəri çox dəyişmədiyi üçün sabit bir ortalama dəyəri olduğu qəbul edilə bilər. go= 9,83 N/1 kq = 9,83 (m/s)/s = 9,83 m/s2.
Kənar yandan, bir cisimin hərəkəti araşdırılarkən, çoxluqla bu hərəkətin Dünyaya görə təyin olunması istənər. Belə olunca da mütləq hərəkəti (yəni kosmosda sabit qəbul edilə biləcək bir istinada görə hərəkəti) təşkil edən cazibə təcili deyil, Dünyaya görə hərəkəti verəcək olan ağırlıq təcili daha uyğun bir böyüklük olar. Onun da standart dəyəri g = 9,81 m/s2dir. Bundan fərqliliklər doğuran yüksəklik və paralelin təsirləri çox vaxt laqeydlik edilər. Dünyanın simmetrik olmaması, zamanla şəklinin dəyişməsi kimi səbəblərdən gələ biləcək düzəltmələr isə çox daha kiçikdir.
Sürətli hərəkətlər, qısa müddətdə sürətlənməyi, yəni yüksək təcili tələb edir. Atmosfer içi və sonrası hərəkət proqramlarında yüksək təcillər, m/s2 vahidi ilə olduğu qədər g dəyərini vahid qəbul edərək də ifadə edilər. Məsələn, bir peykin atılmasında, təyyarə manevrlərində 2-3 glik təcillər ağırlığın 2-3 qatına çıxacağını müjdələrkən, 8-10 g kimi təcillər insanın söykən/dözmə sərhədinə çatar. Vuruşmalar ümumiyyətlə çox daha yüksək glərlə ölçülər. Məsələn, tennisdə, topun raketlə görüşmə müddəti 1/100 saniyə və topun çıxış sürəti 50 m/s isə ortalama təcil haradasa 500 g olacaq.
Ağırlıqsız vəziyyətlərdə ağırlığı təməl alan/sahə təcil də sıfır olmalı, yəni 0 g. O halda niyə/səbəb mikrogravite? Ağırlığın təsir etdiyi (və buna görə ağırlıqsız mühitə ehtiyac göstərən) təbii konveksiyon, təbəqələşmə kimi hadisələr ehtiva edən əməliyyatlarda, çox kiçik də olsa, ağırlıq, səth gərginliyi, elektrostatik qüvvətlər kimi faktorlar detallı olaraq bilinməlidir. Bir kosmos stansiyasında yer/yeyər çəkilişinin kabinin "altında" və "üstündə" fərqli dəyərlərdə olması, personalın hərəkəti, stansiyanın dönməsi və ya nəzəri orbiti tamı tamına izləməməsi üzündən g dəyəri sıfırdan fərqlidir və sərhədlərinin bilinməsi lazımdır. Çatıla biləcək kiçik dəyərlər, bir düşmə qülləsində 10-5 g, balistik orbitdə uçan bir təyyarədə 10-3 g, kosmos mekiğinde 10-6 g (personal yuxuda) ilə 10-3 g (işlə/çalışarkən) arasında ola bilər |
|
